LİTERATÜR Sağlık ekonomisi, temelde sağlık harcamalarının etkinliğinin sağlanmasına odaklanmaktadır. Yani sunulan sağlık hizmetleri için ayrılan kaynakların etkinliği ile ilgilenmektedir. Sağlık harcamalarının giderek yükselmesi ve kaynakların bunları karşılamakta yetersiz kalabileceği öngörüldüğünden ve kimi ülke örneklerinde yetersiz kaldığından sağlık alanında global ölçekte reform çalışmaları hızlanmıştır. Sosyal devlet anlayışı ile sağlığın insani bir hak olduğu, herkes tarafından erişilebilir olması gerektiği ve bunun kamusal bir sorumluluk olduğunun kabulü ile sağlık alanında yapılan harcamaların sürdürülebilir olup olmadığı önemli bir tartışma konusu haline gelmiştir. Son yıllarda sağlık harcamalarının artması ile ortaya çıkan sürdürülebilirlik sorunu hem araştırmacılar hem de politika yapıcılar arasındaki tartışmalarda güncelliğini korumaktadır (Panopoulou ve Pantelidis, 2012:3909). Sağlık harcamalarının sürdürülebilirliğine ilişkin literatürde yapılmış birçok çalışma vardır. Literatürde yapılan çalışmalarda ağırlıklı olarak panel veri modellerinin tercih edildiği gözlense de, zaman seri modellerinin kullanıldığı çalışmalarda mevcuttur. Sağlık harcamalarının sürdürülebilirliğine ilişkin yapılan çalışmalarda birim kök testlerinin kullandığı görülmektedir. Sağlık harcamalarının ele alındığı çalışmalar, bu verinin birim kök ile durağanlıklarının incelendiği çalışmalardır. Ayrıca bu çalışmalar yakınsama hipotezi bağlamında yorumlanmış ve ele alınmıştır. Sağlık harcamaları serisinin, stokastik özelliklerinin istatistiki yöntemlerle incelenerek ortaya konulması ile sağlık harcamalarının sürdürülebilir olup olmadığı ya da bir başka deyişle yakınsama olup olmadığına ilişkin yorumlarda bulunabilecektir. Yapılan test sonucuna göre; sağlık harcamalarına ilişkin seri durağan bir süreci gösteriyorsa yani birim kök içermiyorsa sağlık harcamalarının sürdürülebilir olduğu ya da yakınsamanın geçerli olduğuna karine kabul edilerek yorumlanacaktır. Aksi durumda ise analiz edilen bu serinin uzun dönemde statik veya durağan olmayan bir süreç izlemesi yani birim kök içermesi halinde, sağlık harcamalarının sürdürülebilir olmadığı ya da yakınsamanın aksine ıraksamanın geçerli olduğu şeklinde bir sonuç ortaya çıkacaktır (Narayan, 2007:994). Bu çalışmada OECD ülkeleri incelenecek olduğundan, panel veri modelleri kullanılacak ve dolayısıyla literatürde panel veri modelleri kullanılarak yapılan dikkat çekici ve güncel çalışmalara ilişkin bir literatür taraması yapılacaktır. Bu nedenle, bu çalışmada, sağlık harcamalarının birim kök analizlerini yapan çalışmalara ilişkin literatür özeti aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 1. Literatür Özeti Çalışma Örneklem Dönem Bulgular Aslan (2009) 19 OECD Ülkesi 1970–2005 Birim kök var, Durağan değil. Leiter ve Theurl (2012) 22 OECD Ülkesi 1970-2005 Birim kök yok, Durağan. Panopoulou ve Pantelidis (2012) 17 OECD Ülkesi 1972-2006 Birim kök yok, Durağan. Tülümce ve Zeren (2013) 18 OECD Ülkesi 1980-2008 Birim kök var, Durağan değil. Lau, Fung ve Pugalis (2014) 14 AB Ülkesi 1970-2008 Birim kök var, Durağan değil Albulescu, Oros ve Tiwari (2017) 6 AB Ülkesi 1972-2013 Birim kök var, Durağan değil Clemente, Lázaro-Alquézar, Montanés, (2019) 50 ABD Eyaleti 1966–2014 Birim kök var, Durağan değil Gençoğlu, Kuşkaya ve Büyüknalbant (2020) 21 OECD Ülkesi 1975-2017 Birim kök yok, Durağan. Akram ve Rath (2022) 25 Hindistan Eyaleti 1980-2014 Birim kök yok, Durağan. Çelik, Omay ve Tengilimlioğlu (2023) 22 OECD Ülkesi 1976-2020 Birim kök yok, Durağan. Jeetoo ve Jaunky (2023) 43 Sahra-Altı Afrika Ülkesi 2000-2017 Birim kök var, Durağan değil Literatür özetinin sunulduğu tablodan gözlemleneceği üzere, sağlık harcamalarına ilişkin gerçekleştirilen ve panel veri modellerinin kullanıldığı çalışmalarda serinin hem durağan olduğu hem de olmadığı sonuçlara ulaşılmıştır. Elde edilen sonuçların farklılık içermesinin birçok nedeni olabilir. Bunlar; seçilen örneklemin kapsadığı ülke gruplarındaki farklılık, analize konu dönemin farklılığı, seçilen yöntemin farklı olması gibi sebepler olabilir. Bundan ötürü, yapılacak çalışmalarda, bir kısıt olarak; analiz yöntemi, dönemi ve belirlenen örneklemin özellikleri belirlenmelidir. Birim kök analizlerinde, şokların etkilerinin kalıcı olduğu birim kök süreçleri, durağan olmayan süreçler; şokların etkilerinin geçici olduğu, birim kök sürecinin tespit edilmediği durumlar durağan süreçler olarak kabul edilir. Durağan süreçler, meydana gelen şokların etkilerinin kısa sürdüğü ve şokların etkileri geçtikten sonra serinin yine ortalama değere geri döndüğünü ifade eder. Sağlık harcamalarının yakınsaması durumundan bahsetmek için, serinin durağan olması gerekir. Bu çalışmanın literatüre katkısı; sağlık harcamalarının sürdürülebilirliğini, 38 OECD ülkesinin tamamı için, 2000-2020 yılları arasını kapsayacak biçimde, yapısal kırılma ve yatay kesitler arası bağımlılığı göz önünde bulunduran yeni jenerasyon panel birim kök sınamaları ile test etmesi olacaktır.