İyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesinde Beslenmenin Rolü

Vücudumuzun sağlıklı işleyişi için küçük miktarlarda gerekli olan bazı mineraller, yokluklarında büyük sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu minerallerden biri olan iyot, eksikliği hâlinde yalnızca tiroid dengesini değil, bireylerin ve toplumların zihinsel ve fiziksel gelişimini de derinden etkiler. Bu yazıda, iyot yetersizliği hastalıklarının sağlık üzerindeki etkilerini, risk gruplarını, beslenmenin belirleyici rolünü ve Türkiye’de yürütülen önleme stratejilerini bilimsel bir temelde sizlerle paylaşacağım.

İyotun Vücut İçin Önemi: Tiroid Fonksiyonu ve Gelişim Üzerine Etkileri

İyot, vücudumuzun kendi başına üretemediği, ancak yaşam için vazgeçilmez olan bir mineraldir. En temel görevi, tiroid bezinin hormon üretimini sağlamaktır. Tiroid hormonları yalnızca metabolizmanın düzenlenmesinde değil, büyüme, sinir sistemi gelişimi ve zihinsel işlevlerde de kritik roller üstlenir. Özellikle çocukluk, ergenlik, gebelik ve emzirme dönemlerinde iyot gereksinimi daha da artar; çünkü bu dönemlerde hem fiziksel hem de zihinsel gelişim hızlıdır.

İyot eksikliği, vücuttaki tiroid hormonlarının üretimini aksatarak metabolik yavaşlamaya, yorgunluğa, kilo alımına ve öğrenme güçlüğüne neden olabilir. En çok göz ardı edilen yönü ise, bu mineralin yeterli alınmaması halinde anne karnındaki bebekte bile kalıcı zeka geriliklerine yol açabilmesidir. Yani iyot, yalnızca bireysel değil; kuşaklar arası sağlığın da anahtarıdır.

İyot Yetersizliği Hastalıkları Nelerdir?

İyot eksikliği, tek bir hastalığa değil; çok sayıda sağlık sorununa zemin hazırlayan bir tehdit olarak değerlendirilmelidir. En bilinen sonucu guatr hastalığıdır. Bu durumda, yeterli iyot olmadığı için tiroid bezi daha fazla hormon üretmeye çalışır ve bu çaba, bezin büyümesine neden olur. Guatr, yutma güçlüğü, boğazda baskı hissi ve hormonal dengesizliklerle birlikte kendini gösterebilir.

Ancak iyot eksikliğinin etkileri sadece tiroid beziyle sınırlı kalmaz. Özellikle gebelikte ve erken çocukluk döneminde yeterli iyot alınmaması, beyin gelişimini doğrudan etkiler. Sonuç olarak düşük IQ, öğrenme güçlükleri ve dikkat problemleri ortaya çıkabilir. Ciddi iyot yetersizlikleri ise kretenizm olarak adlandırılan, hem fiziksel hem de zihinsel gerilikle seyreden kalıcı bir tablonun oluşmasına yol açabilir. Bu nedenle iyot eksikliği, basit bir mineral açığı değil, halk sağlığını derinden etkileyen çok boyutlu bir sorundur.

Kimler Risk Altında?

İyot eksikliği, her bireyi etkileyebilecek bir sorun olsa da bazı gruplar bu riskle daha yakından karşı karşıyadır. Özellikle gebeler ve emziren anneler, hem kendi iyot ihtiyaçlarını karşılamak hem de bebeklerinin sağlıklı gelişimini desteklemek zorundadır. Çünkü fetüsün beyin gelişimi, gebeliğin ilk haftalarından itibaren annenin iyot düzeyine doğrudan bağlıdır. Yeterli iyot alınmadığında bebekte geri dönüşü olmayan sinir sistemi hasarları meydana gelebilir.

Ayrıca bebekler ve küçük çocuklar, hızlı büyüme ve gelişim dönemlerinde oldukları için iyot eksikliğine daha duyarlıdır. Bu dönemde yaşanan eksiklikler, ilerleyen yıllarda zeka düzeyi ve öğrenme kapasitesini olumsuz etkileyebilir. Bunun yanında yüksek rakımlı ve dağlık bölgelerde yaşayan bireyler de risk altındadır; çünkü bu bölgelerdeki topraklar genellikle iyot açısından fakirdir. Aynı durum, sık sık organik ürünler tüketen ama iyotlu tuz kullanmayan bireyler için de geçerlidir. Risk gruplarının farkında olmak, koruyucu önlemleri zamanında almak açısından son derece önemlidir.

İyot Yetersizliği Hastalıklarında Beslenmenin Rolü

İyot eksikliği, doğru bir beslenme düzeniyle büyük oranda önlenebilir bir sağlık sorunudur. Ancak bu korunma sürecinde yalnızca iyotlu tuz kullanımı yeterli değildir; günlük öğünlere bilinçli şekilde iyot içeren besinleri eklemek, iyot emilimini destekleyen diğer mikrobesinleri dengelemek ve iyot kaybına yol açabilecek yanlış beslenme alışkanlıklarından kaçınmak gerekir. İşte bu noktada beslenme, hem koruyucu hem de tedavi edici gücüyle devreye girer.

İyot Yönünden Zengin Besinler Nelerdir?

İyotun en zengin doğal kaynakları deniz ürünleridir. Haftada en az 2 kez deniz balığı (özellikle mezgit, uskumru, morina, ton balığı) tüketmek bu açıdan oldukça faydalıdır. Ayrıca karides, midye gibi kabuklu deniz ürünleri de yüksek miktarda iyot içerir.

Günlük beslenmede düzenli olarak yer alması gereken diğer iyotlu besinler:

• Yumurta (özellikle sarısı iyot içerir)
• Süt ve yoğurt (doğal olarak iyot taşır, günlük tüketim önerilir)
• Peynir çeşitleri (özellikle tam yağlı beyaz peynir ve kaşar)
• İyotlu tuzla yapılmış ekmek ve ev yemekleri

Her gün 1 bardak süt, 1 porsiyon yoğurt, 1 adet haşlanmış yumurta ve haftada 2 kez balık tüketen bir birey, iyot ihtiyacını büyük ölçüde karşılayabilir.

İyot İçeriği Düşük Olan veya Kaçınılması Gereken Gıdalar

Bazı besinler vücutta iyot kullanımını baskılayabilir. Bu gruba “guatrojenik besinler” denir. Özellikle iyot eksikliği tanısı almış bireylerin aşağıdaki besinleri çiğ halde aşırı tüketmemesi önerilir:

• Çiğ brokoli, karnabahar, lahana, şalgam
• Soya ürünleri (soya sütü, tofu – iyot alımı düşükse sınırlı tüketilmeli)
• Aşırı kafeinli içecekler (çay/kahve aşırı tüketimiyle birlikte sıvı kaybı artabilir)
• İyot içermeyen gurme tuzlar (Himalaya tuzu, deniz tuzu vb.)

Pişirme ile guatrojen etki azalır. Bu sebzeleri haşlayarak tüketmek güvenlidir. Günlük birkaç porsiyon sebze tüketimi genellikle sorun yaratmaz; asıl risk sürekli çiğ, aşırı ve tek yönlü beslenmedir.

İyot Kaybını Önlemek İçin Mutfakta Nelere Dikkat Edilmeli?

• Tuz pişirme sonunda eklenmeli. Uzun süre yüksek ısıya maruz kalan iyot uçucu olduğu için kayba uğrar.
• Tuzu cam, koyu renkli ve kapaklı kapta saklayın. Nem, ısı ve ışık iyotun bozulmasına neden olur.
• Açıkta satılan tuzlardan uzak durun. Ambalajlı ve üzerinde “iyotlu” ibaresi olan tuzları tercih edin.
• Organik tuz, kaya tuzu gibi ürünler iyot içermez; iyotlu tuzla dönüşümlü kullanılmalı ya da takviye planı yapılmalıdır.

Takviye Kullanımı Gerekli mi?

Genel toplum için dengeli bir diyetle yeterli iyot almak mümkündür. Ancak vegan beslenen bireylerde, tuzsuz diyet yapan hipertansiyon hastalarında ve iyot eksikliği tanısı almış bireylerde iyot takviyesi gerekebilir. Bu takviyeler mutlaka kan testleriyle değerlendirilmeli ve diyetisyen ya da hekim önerisiyle kullanılmalıdır. Fazla iyot alımı da tiroid sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.

Beslenmenin Gücüyle Nesiller Korunabilir

İyot eksikliği sadece bireyin değil, toplumun gelişim düzeyini etkileyen bir sorundur. Hamilelikten yaşlılığa kadar her dönemde yeterli iyot alımını destekleyen bir beslenme planı izlemek hem çocukların hem yetişkinlerin zihinsel ve fiziksel sağlığını korumada anahtardır. Unutulmamalıdır ki beslenme tercihlerimizle sadece bugünü değil, yarının sağlıklı nesillerini de şekillendirebiliriz!

Dr. Öğr. Üyesi Özgün ONBAŞI

Afyonkarahisar Sağlık Bilimleri Üniversitesi

Sağlık Bilimleri Fakültesi

Beslenme ve Diyetetik Bölümü